Xiyan, Hiyan,Xian Aşireti

Muş ile Kulp ilçesi arasındaki coğrafyanın en güçlü aşiretlerinden biri olan Xiyan aşiretiİ, soy itibariyle Hz. Muhammed’în (s.a.v.)amcası Hz Abbas’ın oğlu Hz Fadl'a bin Abbas’a dayandığı aşiretin günümüzde yaşayan ileri gelenleri tarafından ifade edilmekte ve ellerinde soy tablosu(ŞECERE) adı altında belgelerinin mevcut olduğu söylenmektedir.

İlk yerleşkeleri Kulp ilçesi olarak kabul edilir. Buradan Muş,Bitlis,Silvan, Hilvan (başta Uluyazı yani Hoşin, gürgür, Kepirhisar ve Saluca), Mardin ve Sason bölgelerini içine alan geniş bir coğrafyaya yayılmışlardır.Poran Aşireti ile  Mardin Midyat bölgesine göç eden  Qelenderan aşireti Xiyan aşiretinin önemli kollarını teşkil eder.

Sason ilçesindeki yerleşim yerleri, Heybeli, Balbaşı, Acar, Cağılı, Koçyaka, Günlüce, Binekli, Kaşyayla köyleri ve Cascas(Yücedağ) bucağı’dır, Kulp ilçesindeki köyleri ise, Hamzah, Uzunova, aygün, Sarıçoban, Akçayır, Yuvacık köyleri’dir.

Aşiretin ismi hakkında çeşitli rivayetler vardır. Kimine göre Kulp ile Sason arasına  ilk geldiklerinde liderlerinin isminin Ğiyaseddin (Ğıyo)  olması  nedeni ile kendilerine Xiani veya Ğiyani denildiği ifade edilirken, diğer bir sözlü  anlatımda  ise Sason Kulp arasındaki Kixan  köyüne yerleşmelerinden  dolayı Kixan’lı anlamına gelen Kixani sözcüğünün değişime  uğrayarak  günümüze Xiyan veya Xiyani olarak gelmesi  nedeni ile Kendilerinde Xiyan veya Xiyani denildiği iddia edilmektedir.  Yine sözlü beyanlara göre; Xiyan aşiretine bağlı bütün kollar  Xiyo’nun Hıdır  ve Mahmud(Mihé) isimli oğullarının çocukları olan, Ozmin, Hısé(Hüseyin), Ali, Süleyman, Hemdi,Seydo ve égan’nın soyundan’dır.

Yine sözlü anlatımlara dayanan anlatımlara göre bu aşiretin büyükleri, soylarının Abbasilere dayandığını ve Kürtlerin içinde Kürtleştiklerini ifade ederler. Ancak Osmanlı kayıtlarında Ekrad Taifesi yani Kürt taifesi olarak zikredilir. Şunu unutmamak gerekir ki Kulp,Silvan ve Diyarbakır yöresi aşiretlerinin hemen hemen tamamı Emevi kökenli Süleymani ve Mervani Kürtlerindendir. M.S. 750 yılında Abbasilerin Ebamüslümü Horasani’yi Emevilere karşı  kışkırtarak Emevileri ortadan kaldırmaları sebebi ile Emevi Kürtleri önceleri Lübnan’a sığındılar ancak daha sonra  tekrar Kulp ilçesine tekrar dönüp, burada büyüyerek Süleymani aşiretlerini meydana getirdiler.Dolayısı ile Xiyan aşiretinin Abbasi soyundan ziyade Emevi kökenli olması daha mantıklı düşünülebilir. Ünlü kürdolog Rocer Lescot “The Yesidis” isimli eserinde Diyarbakır ve Botan yöresi aşiretlerinin bir kısmı Arap olmadıkları halde itibar görmeleri için kendilerini arap veya seyit olduklarını  ifade ettiklerini, aslından bu aşiretlerin çoğunun Halid bin Velid’in Kulp şehrini feth etmesi ve Kürtlerin Müslümanlığı seçmeleri  nedeni ile buraya yerleştiklerini ve arap olmadıklarını kaydeder. Xiyan aşiretinin de böyle bir durum için seyit olduklarını söylemeleri tartışılabilir. Ancak aksi ispat olunmadığı için Xiyan büyüklerinin anlattıklarına inanmak daha doğru olur. Yani Abbasi kökenli seyit olabilirler.Çünkü bütün tarih kaynaklarında Süleymani ve Emevi kökenli aşiretlerin içinde  Xiyanilerin ismi zikredilmez.

Çaldıran savaşından sonra Yavuz Sultan Selim tarafından İran’dan getirilerek Kulp tarafına yerleştirildikleri’de rivayet edilmekteyse de bunu destekleyen tarihi bir vesikaya rastlanılmamıştır. Bölge aşiretleri bir dönem Yezidi inancını benimserken Xiyanilerin  ismi yezidi aşiretlerinin içinde geçmez.Xiyanilerin Taman suni olup dilleri Kürtçedir.

İdari olarak  17. Yüzyılın sonlarına kadar  Rojki  hükümetinin egemeliğinde  kalmış, sonrasında  ise özellikle 1840 yılından itibaren Eyalet-i Amid’e bağlı Siirt sancağına  bağlanmıştır. Kürdolog Sir Mark Sykes1906 yılında kaleme aldığı kitabında ,Hiyani aşiretinin göçebe ve yarı göçebe bir aşiret olduğunu, ekseriyetle hayvancılıkla geçindiklerini ifade eder.

1998 tarihli aşiretler Raporunda; Diyarbakır'ın Kulp ilçesinde yaşayan Hiyanlıların nüfusunun 3.500 kişi civarında olduğunu,Kırmanç kürtçesi konuşutuğunu, tamamının müslüman ve  şafii mezhebine  tabi olduklarını yazar. Kulp ilçesindeki köyleri:Hamzalı, Uzunova,Ayün, İnkaya, Sarıçoban, Fırtı, Akçayır, ve yuvacık köyleridir. İl merkezinde  ise merkez köylerden Cevizlidere, Arıköy, Bulucu, Karlıdere ve Arpayazı köylerinde ikamet ederler. Alolar vr  Sabuncular olmak üzere 2 oymağı vardır. Şeyh said  İsyanına katılmıştır Aşiretin bir kısmı Siirt bölgesinde oturur. Bedikan aşireti ile  kan davası yüzünden düşmandırlar.

Siirt tarafında yaşayan Hiyanlıların nüfusu  yine  yukarıda belirtilen rapora göre 4.500 kişi olarak belirtilir.Dinleri:İslam Mezhepleri:Şafii, Dilleri:Kırmanç Kürtçesi.
Sason İlçesi:Heybeli, Balbaşı, Acar,Çağlı,Koçkaya, Günlüce, Binekli, kaşyaya, ve  yücebağ Bucağında yaşarlar.Yarı göçebedirler.
(Aşiretler Raporu-1998)

ÖNEMLİ ŞAHSİYETLERİ:

Molla Seyda Yahya Ferhandi:

Molla Yahya Ferhandî, Diyarbakır’ın Silvan İlçesine bağlı Kayadere (Ferhand) köyünde 1276/1859 yılında doğdu. İlk öğrenimini babasından aldı. Daha sonra bölgenin meşhur alimlerinden de dersler aldı. Uzun yıllar müderrislik yapan Ferhandi çok sayıda talebe yetiştirmiştir. Müttaki ve mütevazı kişiliği ile bilinen Molla Yahya 20.10.1951 tarihinde vefat etti

Seyda Molla Yahya’nın Hayatı Seyda Molla Yahya aslen kulp ile Muş rasındaki bölgede yer alan Xiyan aşiretine mensup Malamelikî köyündendir. Adı geçen aşiretin, soy itibariyle Hz. Muhammed’în (s.a.v.)amcası Hz Abbas’ın oğlu Hz Fadl'a bin Abbas’a dayandığı aşiretin günümüzde yaşayan ileri gelenleri tarafından ifade edilmekte ve ellerinde soy tablosu(ŞECERE) adı altında Belgelerinin mevcut olduğu söylenmektedir.
Seyda Molla Yahya, Molla Şemdin’in oğlu olan Molla Haci’nin oğludur. şeyh M.
Yahya’nın babası Molla Haci, medrese tahsilini tamamlamaya yakın bir zamanda, medrese arkadaşı Molla Hasan'ın babasına misafir olur. Molla Hasan, Hiyan aşiretinin Xerzikan bölgesindeki ağalarından olan Molla Halid’in oğludur. Molla Halid, oğlu ile birlikte kendisine misafir olan Molla Haci’nın edep ve terbiyesini beğenir; içinden ona sevgi duyar ve kızı Şerife’yi onunla evlendirmek suretyile aralarında bir akrabalık bağı kurmak ister. Seyda MollaYahya’nın babası Molla Haci de bu teklifi memnuniyetle kabul edip Şerife hanımla evlenir. Molla Haci medrese tahsilini tamamlayıp icazetnamesini aldıktan sonra Muş’un Çiris köyünde İmam ve Müderris olarak görev yapmaya başlar.
Bu arada Silvan’ın eşrafından ve ağalarından olup Ferhand köyünde ikamet eden
Azizoğulları ailesinin ileri gelenleri, kendi köylerine çok iyi ve çok kabiliyetli bir müderris temin etmek için arayış içerisine girerler. Zira o dönemde ağalar ve beyler arasında aşırı derecede rekabet söz konusu olup özellikle alim ve müderrisler konusunda geniş kapsamlı araştırmalar yaparak kendi köylerinde görev yapan İmam ve Müderrislerin çok kabiliyetli ve çok iyi alim olmaları hususunda hassas davranırlardı.
Azizoğulları Ailesi, kısa zamanda ilmiyle şöhret bulan Molla Haci’nin namını duyarlar. Molla Haci’yi kendi köylerine müderris olarak getirmek için kayınbabası Molla Halid'e müracaat ederler. Molla Halid de damadı Molla Haci’yi ikna eder ve Azizoğulları ailesi tarafından Molla Haci Ferhand’e müderris olarak getirilir. Molla Haci’nin bu evliliğinden Molla Yahya ve Molla Yusuf adında iki erkek oğlu ile Ayşete, Hanife ve Belkıs adında üç kız çocuğu dünyaya gelir.
Molla Haci'nin iki erkek çocuğundan biri olan S.M. Yahya Ferhandî, 1276/1859
yılında Diyarbakır’ın Silvan İlçesine bağlı Kayadere (Ferhand) köyünde dünyaya geldi.(Molla Seyda Yahya'nın Hayatı Kaynak Bilgisi:Abdulkerim MELİKOĞLU Diyarbakır Merkez Kayapınar İlçe Müftüsü)

Derleme:Memedé Kazım
www.semskiasireti.com

Yorumlar